MUHKAM MUTASYABIH

---

MUHKAM DAN MUTASYABIH

Rujukan : https://www.drdhiya.com/ulum-quran/muhkam-mutasyabih 

edit

1. PENDAHULUAN

Firman Allah Taala:

“Dialah yang menurunkan kepadamu (wahai Muhammad) Kitab Suci Al-Qu’ran. Sebahagian besar dari al-Qu’ran itu ialah ayat-ayat “Muhkamaat” dan ia ialah ibu isi al-Qu’ran; dan yang lain lagi ialah ayat-ayat “Mutasyaabihaat”. Adapun orang-orang yang dalam hatinya kecenderungan ke arah kesesatan, maka mereka selalu menuruti apa yang tasyabah dari al-Qu’ran untuk mencari fitnah dan mencari-cari Takwilnya; padahal tidak ada yang mengetahui Takwilnya melainkan Allah; dan orang-orang yang mendalam pengetahuannya; mereka berkata:”Kami beriman kepadanya, semuanya itu datangnya dari sisi tuhan kami.” Dan tiadalah yang mengambil pelajaran dan peringatan melainkan orang-orang yang berfikiran.” [Ali-Imran: 7]

Daripada ayat di atas, jelas menunjukkan bahawa al-Qur’an mengandungi ayat Muhkam dan ada juga ayat Mutashabh. Memandangkan ayat di atas juga jelas menyatakan bahawa orang yang hatinya ada kecenderungan ke arah kesesatan akan sibuk berusaha memahamkan diri dengan ayat-ayat mutasyabih, maka para ulama’ membahaskan, apakah makna Mukham, dan apa pula makna Mutasyabih yang dimaksudkan oleh ayat di atas.

2. DEFINISI MUHKAM DAN MUTASYABIH

Terdapat beberapa perbahasan tentang makna Muhkam dan Mutasyabih. Ini kerana, walaupun ayat di atas menunjukkan sebahagian al-Qur’an terdiri daripada ayat Muhkam dan sebahagian lagi terdiri daripada ayat Mutasyabih, terdapat ayat lain yang menunjukkan seolah-oleh seluruh al-Qur’an ini adalah ayat Muhkam iaitu firman Allah SWT:

“Alif, Laam, Raa’. Al-Qu’ran adalah sebuah Kitab yang Muhkam ayat-ayatnya, kemudian diperincikan pula dari sisi Allah Yang Maha Bijaksana, lagi Maha Mendalam PengetahuanNya.” [Hud: 1]

Tidak cukup dengan itu, terdapat pula ayat lain yang menunjukkan seolah-olah seluruh ayat dalam al-Qur’an ialah Mutasyabih iaitu firman Allah SWT:

Allah telah menurunkan sebaik-baik perkataan iaitu Kitab Suci Al-Quran yang Mutasyabih, yang berulang-ulang; yang meremangkan kulit badan orang-orang yang takut kepada Tuhan mereka; kemudian kulit badan mereka menjadi lembut beserta hati mereka kerana mengingat Allah. Itulah hidayah petunjuk Allah; Allah memberi hidayah petunjuk dengan Al-Quran itu kepada sesiapa yang dikehendakiNya; dan sesiapa yang disesatkan Allah, maka tidak ada sesiapa pun yang dapat memberi hidayah petunjuk kepadanya. [al-Zumar: 23].

Justeru apakah makna Muhkam dan Mutasyabih?

Menurut Nuruddin Itr (120, 1993):

• Muhkam berasal daripada perkataan Ihkam yang bermaksud kemuncak ketelitian (al-Itqan al-baligh). Apabila dikatakan, “Binaan yang Muhkam” makai a bermaksud binaan yang tidak ada cacat dan rosaknya.
• Mutasyabih pula daripada perkataan Syabah yang bermaksud keserupaan antara dua benda. Memandangkan keserupaan antara banyak benda mengundang keraguan dan kehairanan, serta menyebabkan kekeliruan, maka makna lafaz ini diluaskan. Apabila Arab mengatakan Mutasyabih atau Musytabih, ia merangkumi semua yang tidak jelas dan dalam.
• Muhkam dalam Surah Hud: 1 dan Mutasyabih dalam Surah Zumar ayat 23 di atas perlu difahami dari sudut Bahasa. Muhkam di situ bermaksud kemuncak ketelitian, dan Mutasyabih di situ bermaksud ayatnya serupa antara satu bahagian dengan bahagian yang lain dari sudut keindahannya, kemukjizatannya dan pembuktian kebenarannya.
• Adapun yang dimaksudkan dalam Surah Ali Imran ayat 7 tersebut, di situ banyak khilaf. Semoga yang paling rajih ialah pendapat Imam al-Taibi iaitu:
• Mukham ialah yang maknanya jelas dan tidak mengundang kemuyskilan
• Mutasyabih ialah yang makna yang dimaksudkan tersembunyi.

Terdapat banyak khilaf dalam definisi ini. Imam Suyuti (3/4-7, 1974) yang wafat pada 911H telah membawakan lebih daripada 10 definisi Muhkam Mutasyabih daripada ulama’ sebelum beliau. Jika ditambah dengan yang selepas beliau, maka jumlahnya lebih daripada itu. Bagaimanapaun, khilaf tersebut boleh dirumuskan seperti berikut:

Sudut pandang	Muhkam	Mutasyabih
Boleh difahami	Ayat mudah diketahui.	Ayat hanya Allah yang mengetahui.
Jumlah wajah makna	Ayat hanya mengandungi satu wajah.	Ayat mengandungi banyak wajah.
Keperluan kepada keterangan dari luar	Maksud ayat dapat diketahui secara lansung, tanpa memerlukan keterangan lain.	Ayat memerlukan penjelasan serta harus merujuk kepada keterangan lain.

Keterangan lain itu boleh berupa ayat al-Qur’an yang lain, atau hadis Nabawi, atau penjelasan Sahabat/ Tabi’in, pemahaman dari syair dan kaedah Bahasa Arab (tafsir bi al-Ma’thur), bahkan logik akal (tafsir bi al-Ra’y).

3. HUKUM CUBA MEMAHAMI AYAT MUTASYABIH

Terdapat khilaf dalam kalangan ulama’ dalam masalah ini, dan puncanya ialah waqaf ibtida’ yang sesuai dalam ayat ini.

وَما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ الله (1) وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ (2) يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا

Tidak ada yang mengetahui Takwilnya melainkan Allah; (1) dan orang-orang yang mendalam pengetahuannya; mereka berkata:”Kami beriman kepadanya, semuanya itu datangnya dari sisi tuhan kami.”

Nuruddin Itr (123, 1993) mengatakan sebahagian ulama’ mengatakan waqaf yang sesuai dalam ayat ini ialah di tempat (2). Justeru terdapat ahli ilmu yang dapat mengetahui makna ayat-ayat mutasyabih. Namun majoriti ulama’ silam dan kontemporari mengatakan waqaf dalam ayat ini berlaku pada tempat (1), justeru ia bermaksud hanya Allah yang mengetahuinya. Pendapat majoriti ini lebih kuat kerana terdapat riwayat daripada Ibn Abbas RA bahawa apabila membaca ayat ini, beliau berhenti di tempat tersebut (1). Justeru ‘dan’ dalam dan orang-orang yang mendalam pengetahuannya ialah dan permulaan (isti’naf), bukan ‘dan’ bersama (ma’iyyah).

Sebelumnya, Ibn Kathir telah cuba mengharmonikan kedua-dua pendapat ini dengan rumusan bahawa ‘takwil’ mempunyai banyak makna. Jika ‘takwil’ dalam ayat ini bermaksud tafsir, maka orang yang mendalam ilmunya juga mengetahuinya. Namun jika ‘takwil’ tersebut bermaksud memahami hakikat ayat/perkataan al-Qur’an tersebut, maka hanya Allah SWT yang mengetahuinya.

4. JENIS-JENIS MUTASYABIH

Kaedah am, semua ayat al-Qur’an ialah Muhkam yang boleh diketahui maknanya berdasarkan banyaknya ayat-ayat yang memerintah manusia untuk mentadabbur al-Qur’an seperti:

Kenapa meraka tidak mentadabburi al-Qur’an? Jika ia datang daripada selain Allah, nescaya mereka akan menemui banyak kekeliruan di dalamnya. [al-Nisa’: 82]

Kenapa meraka tidak mentadabburi al-Qur’an? Atau kerana hati mereka telah terkunci? [Muhammad: 24]

Justeru apa yang perlu diketahui ialah ayat-ayat Mutasyabih. Dari segi pemahaman, Dr Mustafa Dib Bugha membahagikan Mutasyabih kepada 3 iaitu:

• Bahagian yang tidak akan diketahui dengan sebenarnya, seperti bilakah kiamat, bilakah akan keluar Dabbah dan bagaimana bentuknya, dan seumpamanya.
• Bahagian yang manusia boleh mengetahui selepas belajar, seperti makna perkataan aneh yang tidak digunakan sesuatu komuniti Arab tetapi digunakan oleh yang lain, hukum-hakam fiqh dan seumpamnya.
• Bahagian yang diantara dua perkara. Ia boleh diketahui oleh sebahagian orang yang mantap ilmunya, tetapi tersembunyi dari sebahagian yang lain walaupun dari golongan yang sama. Ia sering dikaitkan dengan istinbat pengajaran dan pelajaran yang begitu halus. Contoh, turunnya Surah al-Nasr difahami oleh Umar bin al-Khattab, kemudian oleh Ibn Abbas, sebagai tanda hampirnya wafat Nabi SAW.

Dari sudut tempat berlakunya Mutasyabih itu pula, Imam Suyuti membahagikan jenis Mutasyabih kepada 3:

• Berlaku pada lafaz
• Berlaku pada makna
• Berlaku pada lafaz dan makna

4.1. Pada lafaz

4.1.1. Secara perkataan

Seperti perkataan yaziffun dalam firman Allah SWT,

Mereka pun kembali kepadanya dengan tergopoh. [al-Saffat: 94]

 

4.1.1. Secara ayat

Dan sekiranya kamu takut tidak berlaku adil pada anak yatim, maka nikahlah apa yang baik bagi kamu, dua, tiga atau empat. [al-Nisa’: 3]

 4.2. Pada makna

Ia boleh dibahagi kepada 2 iaitu:

4.2.1. Huruf-huruf yang tidak menjadi ayat di awal surah-surah tertentu 

Seperti Alim Lam Mim; Alim Lam Mim Ra; Alim Lam Mim Sad; Qaf; Nun; Yasin; Taha; Kaf Ha Ya ‘Ain Sad; Ha Mim; Ain Sin Qaf, dan sebagainya. Walaupun terdapat pada sebahagiannya takwilan daripada ulama’ seperti Ibn Abbas RA yang merupakan sahabat, tetapi ulama’ setuju itu bukan hakikan maknanya.

4.2.2. Berkaitan tanda-tanda Kiamat

 

 

4.2.3. Berkaitan sifat Allah SWT

Ia bagaimanapun khilaf kerana Mazhab Salaf menganggapnya sebagai Muhkam, dan hanya Mazhab Khalaf yang melihatnya sebagai Mutasyabih. Contoh pada makna perkataan istiwa’ dalam firman Allah SWT,

Ar-Rahman, yang beristiwa’ di atas Arasy. [Taha: 5]

Tuhan yang menciptakan langit dan bumi serta segala yang ada di antara keduanya, dalam enam hari, kemudian Ia beristiwa’ di atas Arasy, Ialah Ar-Rahman (Tuhan Yang Maha Pemurah); maka bertanyalah akan hal itu kepada Yang Mengetahuinya. [al-Furqan: 59]

Mazhab Salaf mengatakan ia Muhkam. Bahkan semua sifat Allah SWT yang Allah SWT sebutkan dalam al-Qur’an adalah Muhkam. Dalam ayat-ayat diatas, istiwa’ di sisi Mazhab Salaf adalah yang seperti difahami oleh masyarakat Arab, yang awam atau yang terpelajar, hanya saja tidak boleh dibayangkan kaifiatnya atapath lagi disamakan dengan makhluk seperti yang disebut oleh Imam Malik ketika ditanya tentang makna perkataan istiwa’, beliau berkata,

الاستواء معلوم والكيف مجهول، والإيمان به واجب والسؤال عنه بدعة

Istiwa’ itu dimaklumi, bagaimana ia tidak diketahui. Beriman dengannya wajib, dan bertanya tentang bagaimana ia adalah bid’ah.

Adapun Mazhab Khalaf mengatakannya ia Mutasyabih, yang makanya adalah seperti yang difahami oleh golongan terpelajar, bukan awam. Ini kerana golongan awam memahami istiwa’ sebagai istiwa’ (bersemayan) sedang golongan terpelajar akan mengaitkannya dengan banyak perkara seperti bersemayan itu perbuatan makhluk, bersemayan di atas Arash juga bererti mengambil tempat dan mempunyai arah, dan Maha Suci Allah SWT daripada sama dengan makhluk sama ada pada perbuatan bersemayan, mengambil tempat atau mempunyai arah. Justeru istiwa’, dan lain-lain sifat Allah SWT yang disebut dalam al-Qur’an tidak boleh difahami secara zahir.

Rumsan sifat-sifat Allah SWT yang disebut dalam nas al-Qur’an dan hadis dan menjadi khilaf utama antara Salaf dan Khalaf ialah:

Sifat		Kaedah Salaf	Kadah Khalaf
Sifat Perbuatan:	Istiwa’	Lafaz Istiwa’/ Maji’/ Nuzul/ Wajah/ Tangan/ Kaki/ Jari itu dimaklumi maknanya, Bagaimana kaifiat Istiwa’/ Maji’/ Nuzul/ Wajah/ Tangan/ Kaki/ Jari Allah tidak diketahui. Beriman dengan Istiwa’/ Maji’/ Nuzul/ Wajah/ Tangan/ Kaki/ Jari Allah itu wajib, Bertanya tentang bagaimana Istiwa’/ Maji’/ Nuzul/ Wajah/ Tangan/ Kaki/ Jari Allah adalah bid’ah.	Istiwa’/ Maji’/ Nuzul perbuatan makhluk yang memerlukan masa, tempat dan punca (time, space & cause) Maha Suci Allah daripada sama dengan makhluk, mempunyai masa, mengambil tempat atau mempunyai punca Justeru makna istiwa’/Maji’/ Nuzul perlu ditukar. Oleh kerana dalam bahasa Arab Istiwa’ boleh bermakna Istaula, Maji’ dan Nuzul boleh hanya pada perintah, bukan zat, dan Istaula dan Maji’/Nuzul perintah tidak memerlukan jisim, tempat dan arah, maka hendaklah makna Istaula dan Maji’/ Nuzul hanya pada perintah yang diambil.
	Maji’
	Nuzul
Sifat Zat	Wajah		Wajah/ Tangan/ Jari/ Kaki anggota tubuh makhluk yang memerlukan jisim. Maha Suci Allah daripada sama dengan makhluk, mempunyai jisim. Justeru makna Wajah/ Tangan/ Jari/ Kaki perlu ditukar. Oleh kerana dalam bahasa Arab Wajah boleh bermakna Kemuliaan, Tangan/ Kaki/ Jari boleh bermakna kuasa, maka hendaklah makna kemuliaan dan kuasa yang diambil.
	Tangan
	Kaki
	Jari

Terdapat juga Sifat Perbuatan dan Zat, iaitu Ahli Syurga melihat Allah SWT, yang kaedah yang sama diguna pakai.

Terdapat juga sifat-sifat Allah SWT yang dianggap oleh Mazhab Khalaf sebagai perlu diterima secara zahir tanpa perlu ditukar maknanya, hampir sama seperti Mazhab Salaf, tetapi Mazhab Salaf menjelaskan kaifiatnya, sedang Mazhab Salaf tidak.

Sifat	Kaedah Salaf	Kaedah Khalaf
Kalam/ Sami’/ Basir (Berbicara/ Mendengar/ Melihat)	Lafaz Kalam/ Sami’/ Basir itu dimaklumi maknanya, Bagaimana kaifiat Kalam/ Sami’/ Basir Allah tidak diketahui. Beriman dengan Kalam/ Sami’/ Basir Allah itu wajib, Bertanya tentang bagaimana Kalam/ Sami’/ Basir Allah adalah bid’ah.	Berbicara/ Mendengar/ Melihat biasa mempunyai ciri masa (bermula dan berakhir), alat untuk (organ untuk menutur) dan perkara (perkataan/ bunyi/ benda/ kejadian) dibicarakan/ didengar/ dilihat Maha Suci Allah yang bersifat Qadim dan Baqa’ terikat Berbicara/ Mendengar/ Melihatnya kepada masa, alat dan perkara. Justeru Kalam Allah bi la Kalim (Sifat Bicara Allah tanpa perbicaraan),  Sami’ Allah bi la Sam’ (Sifat Dengar Allah tanpa pendengaran), dan Basir Allah bi la Basr (Sifat Melihat Allah tanpa penglihatan)

Terdapat juga sifat-sifat Allah SWT yang dianggap oleh Mazhab Khalaf sebagai perlu diterima secara zahir tanpa perlu ditukar maknanya atau diperincikan, 100% sama seperti Mazhab Salaf, seperti pada Sifat Adil, Penyanyang, Murka, Merancang, Memaafkan, Menghukum dan sebagainya.

Rumusan:

• Mazhab Salaf mengagungkan dan menyucikan Allah SWT dengan mengitsbatkan apa sahaja yang Allah SWT sebut tentang diriNya di dalam kitabNya atau melalui lisan rasulNya, tanpa memperincikan bagaimana (takyif) atau menafikan (ta’til) atau merubah maknanya (ta’wil), atau menyamakannya dengan makhluk (tamsil).
• Mazhab Khalaf mengagungkan dan menyucikan Allah SWT dengan menafikan sebarang bentuk kefahaman yang boleh seorang manusia menyerupakanNya dengan makhluk dari segenap sudut yang mampu dicapai akal, seperti jisim, masa, tempat, dan sebagainya.

• Dari segi kerangkuman: 

Seperti sama ada menyeluruh atau sebahagian. Contoh, Allah SWT berfirman:

Apabila berlalu bulan-bulan haram, maka bunuhlah, tawanlah, dan kepunglah dan ganggulah kaum Musyrikin dimana sahaja kamu temui mereka. [al-Taubah: 5]

Adakah ia bermaksud di semua tempat, atau kecuali Mekah?

 

• Dari segi hukum

Seperti sama ada sesuatu ayat itu bermaksud wajib, sunat atau harus. Contoh Allah SWT berfirman:

Maka kahwinlah jumlah isteri yang kamu suka. [al-Nisa: 3]

• Dari segi waktu

Seperti yang melibatkan Naskh. Adakah ia masih berlaku atau telah dimansuhkan. Contoh, Allah SWT berfirman,

Bertakwalah kamu kepada Allah dengan sebenar-benar takwa. [Ali Imran: 102]

Adakah ayat ini telah dimansuhkan oleh:

Maka bertakwalah kamu kepada Allah mengikut kemampuan kamu. [al-Taghabun: 16]

• Dari segi tempat

Bukanlah mabrur itu dengan kamu masuk rumah dari belakang. [al-Baqrah: 189]

Dimana orang yang tidak tinggal di Madinah tidak akan faham makna sebenar ayat ini jika tidak dijelaskan.

• Dari segi syarat

Seperti perintah solat, zakat, puasa, haji, korban, jihad dan sebagainya. Setiap daripadanya mempunyai syarat masing-masing yang perlu kepada penjelasan ulama’. Orang yang tidak pernah mendengar penjelasan itu, contohnya orang bukan Islam yang cuba membaca al-Qur’an, tidak akan faham maksud istilah-isitlah tersebut.