Bidayah Al-Hidayah Syarah Matan Ummu Al-Barahin Halaman 23:1

edit / Bidayah Al-Hidayah Syarah Matan Ummu Al-Barahin

Bidayah Al-Hidayah Syarah Matan Ummu Al-Barahin Halaman 23:1

BAB 5

(وَيَجِبُ عَلَى كُلِّ مُكَلَّفِ شَرْعًا أَنْ يَعْرِفَ مَا يَجِبُ فِيْ حَقِّ مَوْلَانَا جَلَّ وَعَزَّ وَمَا يَسْتَحِيْلُ وَمَا يَجُوْزُ)

Dan wajib atas tiap-tiap mukallaf pada syarak bahawa mengenal barang yang wajib bagi Zat Tuhan kita yang Maha Tinggi dan lagi kuasa pada sekalian perkara, dan barang yang mustahil, dan barang yang harus.

(Ertinya) bahawasanya wajib atas tiap-tiap mukallaf itu mengenal barang yang wajib bagi Allah satu-satu yang dua puluh yang lagi akan datang, dan perhimpunannya yang lain daripada dua puluh.

(Ketahui) olehmu wajib itu ada kalanya wajib syar'ie. Dan maknanya telah terdahulu sebutnya. Dan ada kalanya wajib 'aqliy dan maknanya telah terdahulu pula. (Maka) wajib yang pertama itu alamatnya datang lafaz على kemudiannya. (Dan) wajib yang kedua alamatnya datang lafaz lam (ل) atau lafaz في pada makna lam (ل).

(Ketahui) olehmu bahawa wajib syar'ie itu pada hak mukallaf, dan wajib 'aqliy itu pada hak Allah Ta'ala. Dan terkadang dikatanya pada mukallaf itu wajib 'aqliy, seperti Nabi yang mursal dan Anbiya' seperti yang lagi akan datang bicaranya. Insya' Allah.

(Bermula) makna mukallaf itu iaitu orang yang 'aqil lagi baligh, samada laki-laki atau perempuan, merdeka atau hamba, orang atau khadam orang.

(Faedah)

Ini suatu faedah. (Bermula) baligh kanak-kanak itu dengan dua perkara. (Pertama) dengan bermimpinya kemudian daripada umurnya sembilan tahun. (Dan kedua) dengan sampai umurnya lima belas tahun. Ini pada hak laki-laki. Dan dilebihkan pada hak perempuan dengan haid kemudian daripada umurnya sembilan tahun pula.

(Dan wajib) bagi wali kanak-kanak mengajar anaknya barang yang wajib bagi Zat Allah Ta'ala dan yang mustahil dan yang harus. Dan demikian lagi wajib atas suami mengajar isterinya, dan makhdum mengajar khadamnya, dan penghulu mengajar hambanya.

(Syahdan)

Kata ulama Islam: haram belajar ilmu Usuluddin pada orang yang tiada mahir ilmunya, dan tiada mengambil daripada gurunya. Maka adalah pada zaman sekarang ini beberapa daripada manusia yang mendakwai dirinya alim membangsakan orang awam. Maka sebesar-besar fitnah. Wallahu A'lamu Bittaufiq.

HAKIKAT MAKRIFAT

(Bermula) hakikat makrifat yang dituntut atas tiap-tiap mukallaf iaitu:

الْجَزْمُ الْمُوَافِقُ لِمَا عِنْدَ اللهِ عَنْ دَلِيْلٍ.

Ertinya: Pegangan yang tiada berubah, lagi muafakat bagi barang yang pada Allah daripada dalil.

Dan keluar dengan الْجَزْمُ tiga perkara. (Pertama) syak. (Kedua) zhan. (Ketiga) waham. Telah lalu makna ketiga-tiganya. Dan hukum orang yang demikian itu kafir.

Dan keluar dengan الْمُوَافِقُ لِمَا عِنْدَ اللهِ jazam yang tiada muafakat bagi barang yang pada Allah. Maka bahawasanya tiada dinamai makrifat. Hanya sanya dinamai jahil, seperti jazam Nasara Tuhan itu tiga. Ertinya jauhar bersusun daripada tiga asal. Pertama Wujud. Kedua Ilmu. Ketiga Hayat. Yang dibangsakan daripada tiga ini pada mereka itu dengan Bapa dan Anak dan Ruh Al-Qudus. Dan seperti jazam Majusiy dengan bahawa Tuhan itu dua. Satu nur, kedua zulumat. Maka nur itu Tuhan yang kebajikan, dan zulumat itu Tuhan kejahatan.

Dan keluar dengan عَنْ دَلِيْلٍ jazam yang muafakat bagi barang yang pada Allah tiada daripada dalil. Maka bahawasanya dinamai taqlid, dan tiada dinamai makrifat. Bermula makna taqlid itu iaitu bahawa mengikut akan yang lain pada katanya dan iktiqadnya. Maka ikut ini sunyi daripada dalil.

Dan bahawasanya bersalah-salahan ulama pada iman orang yang taqlid, sanya telah lalu bahawa yang muktamad itu mukmin. Kemudian bersalah-salahan pula adakah 'asiy atau tiada? Dan muktamad jikalau belajar ia kuasa pada mendirikan dalil, maka iaitu mukmin 'asiy. Dan jikalau belajar ia tiada kuasa pada mendirikan dalil, maka iaitu mukmin tiada ' asiy.

Bermula dalil yang dituntut daripada mukallaf iaitu dalil jumaliy. Dan iaitu lemah daripada menetapkan dia dan lemah daripada menghuraikan syubhatnya. Dan sekurang-kurang dalil jumaliy itu iaitu apabila ditanyai orang baginya adakah engkau iktiqad bahawa Allah Ta'ala itu maujud? Maka berkata ia Allah maujud. Dan ditanyai baginya, maka apa dalil engkau Allah Ta'ala maujud? Maka jawabnya sekalian makhluk ini.

BAB 5

(وَيَجِبُ عَلَى كُلِّ مُكَلَّفِ شَرْعًا أَنْ يَعْرِفَ مَا يَجِبُ فِيْ حَقِّ مَوْلَانَا جَلَّ وَعَزَّ وَمَا يَسْتَحِيْلُ وَمَا يَجُوْزُ)

... Dan wajib atas tiap-tiap mukallaf pada syarak bahawa mengenal barang yang wajib bagi Zat Tuhan kita yang Maha Tinggi: Maksud ungkapan ini ialah setiap orang Islam yang mukallaf, iaitu mereka yang baligh dan berakal, mempunyai kewajipan syar‘i untuk mengenal sifat-sifat wajib yang ada pada Allah SWT. Sifat-sifat wajib ini ialah sifat kesempurnaan yang mesti ada pada Allah, dan mustahil sama sekali jika tiada pada-Nya. Antaranya sifat wujud, qidam, baqa’, mukhalafatuhu lil-hawadith (tidak menyerupai makhluk), qiyamuhu binafsih (berdiri dengan zat-Nya sendiri), wahdaniyyah, qudrat, iradat, ilmu, hayat, sama‘, basar dan kalam. Kewajipan mengenali sifat ini tidak boleh dipandang ringan kerana ia menjadi asas kepada aqidah dan iman seseorang. Dengan mengenali sifat-sifat wajib bagi Allah, hati akan semakin kukuh dan terhindar daripada pegangan yang salah, seperti menyamakan Allah dengan makhluk atau menganggap ada kekurangan pada-Nya. Inilah asas tauhid yang mesti ditanam dalam diri setiap Muslim.

... dan lagi kuasa pada sekalian perkara: Ungkapan ini menegaskan bahawa Allah SWT memiliki kuasa penuh dan mutlak atas segala sesuatu tanpa sebarang kekurangan. Kuasa Allah tidak bergantung kepada apa-apa sebab luar, dan tidak sama dengan kuasa makhluk yang terbatas serta terikat dengan tenaga, alat, atau sebab tertentu. Apabila dikatakan Allah mempunyai kuasa atas semua perkara, ini bermaksud Dialah yang mencipta, memelihara, menghidupkan, mematikan, memberi rezeki, menurunkan hujan, serta mengatur seluruh perjalanan alam mengikut kehendak dan kebijaksanaan-Nya: وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ وَسَخَّرَ ٱلشَّمْسَ وَٱلْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ ٱللَّهُۖ فَأَنَّىٰ يُؤْفَكُونَ (Al-'Ankabut:61). Tidak ada satu makhluk pun yang mampu menghalang ketentuan-Nya atau mengubah takdir yang telah Dia tetapkan. Wajib bagi setiap mukallaf untuk meyakini bahawa segala yang berlaku di alam ini bukanlah kerana tabi‘at atau hukum semula jadi yang berdiri sendiri, sebaliknya semuanya berlaku kerana kuasa Allah semata-mata. Dengan keyakinan ini, hati seorang mukmin akan sentiasa kembali bergantung kepada Allah dalam setiap urusan, serta meyakini bahawa Dialah satu-satunya tempat bergantung dan tiada kuasa lain yang mampu menandingi-Nya.

... dan barang yang mustahil, dan barang yang harus: Frasa ini merujuk kepada kewajipan bagi seorang mukallaf mengenal bukan sahaja sifat yang wajib bagi Allah, tetapi juga sifat yang mustahil dan sifat yang harus bagi-Nya. Mustahil ialah segala sifat kekurangan yang sama sekali tidak boleh ada pada Allah, seperti fana’, jahil, mati, buta, tuli, atau bisu. Menisbahkan sifat ini kepada Allah adalah kufur kerana ia menafikan kesempurnaan zat-Nya. Adapun sifat harus ialah perkara yang tidak wajib dan tidak mustahil bagi Allah, tetapi boleh berlaku jika Dia kehendaki, seperti menciptakan atau tidak menciptakan sesuatu, menghidupkan atau mematikan pada waktu tertentu, serta memberi rezeki dalam kadar yang berbeza. Allah tidak terikat dengan sesuatu yang wajib atas-Nya kecuali apa yang Dia sendiri janjikan dalam kitab-Nya, seperti memberi pahala kepada orang yang beriman dan menghukum orang yang kufur. Dengan memahami tiga kategori ini—wajib, mustahil, dan harus—seorang mukallaf dapat membina aqidah yang seimbang, meyakini kesempurnaan Allah, menafikan segala kekurangan daripada-Nya, dan memahami bahawa segala sesuatu di alam ini berlaku menurut kehendak-Nya yang mutlak.

... (Ertinya) bahawasanya wajib atas tiap-tiap mukallaf itu mengenal barang yang wajib bagi Allah satu-satu yang dua puluh yang lagi akan datang: Frasa ini memperincikan kewajipan mukallaf untuk mengenal sifat-sifat Allah yang telah dihimpunkan oleh ulama menjadi dua puluh sifat. Sifat dua puluh ini merangkumi asas utama bagi mengenal Allah. Antaranya ialah wujud, qidam, baqa’, mukhalafatuhu lil-hawadith, qiyamuhu binafsihi, wahdaniyyah, qudrat, iradat, ilmu, hayat, sama’, basar, dan kalam. Setiap sifat ini wajib dikenal dan diyakini tanpa ragu. Dengan mempelajari dan memahami sifat-sifat ini, mukallaf dapat mengenal Allah dengan sebenar-benar pengenalan, bukan sekadar pengakuan di lidah. Sifat dua puluh menjadi ringkasan mudah bagi umat Islam agar tidak tersesat, kerana akal manusia lemah untuk memahami seluruh kesempurnaan Allah yang tiada batasnya.

... dan perhimpunannya yang lain daripada dua puluh: Maksud ungkapan ini adalah bahawa walaupun sifat Allah dihimpunkan kepada dua puluh, hakikatnya kesempurnaan Allah SWT tidak terbatas kepada jumlah tersebut. Dua puluh sifat itu adalah penyusunan ulama bagi memudahkan pengajaran dan pemahaman, sementara sifat-sifat lain sebenarnya cabang atau pecahan daripadanya. Sebagai contoh, sifat Maha Kaya kembali kepada sifat qiyamuhu binafsihi, dan sifat Maha Pencipta kembali kepada sifat qudrat serta iradat. Dengan demikian, mukallaf memahami bahawa sifat Allah tidak terhad, tetapi apa yang dihimpunkan itu sekadar asas yang wajib diketahui setiap Muslim. Ia juga menolak sangkaan bahawa Allah terbatas, kerana kesempurnaan-Nya meliputi segala sesuatu.

... (Ketahui) olehmu wajib itu ada kalanya wajib syar'ie. Dan maknanya telah terdahulu sebutnya: Bahagian ini menjelaskan perbezaan antara jenis-jenis wajib. Wajib syar‘ie ialah sesuatu yang ditetapkan oleh syarak untuk dikerjakan oleh mukallaf. Contoh wajib syar‘ie ialah solat lima waktu, puasa Ramadan, zakat, dan haji bagi yang berkemampuan. Wajib syar‘ie bermaksud perintah yang jika dilaksanakan diberi pahala, jika ditinggalkan dengan sengaja akan mendapat dosa. Maka, memahami wajib syar‘ie penting kerana ia mengatur tanggungjawab seorang Muslim terhadap Allah dalam ibadah sehariannya. Ulama membahagikan wajib kepada syar‘ie dan ‘aqliy bagi membezakan antara kewajipan yang datang daripada wahyu dengan kewajipan yang ditentukan oleh akal.

... Dan ada kalanya wajib 'aqliy dan maknanya telah terdahulu pula: Selain wajib syar‘ie, ada pula wajib ‘aqliy. Wajib ‘aqliy ialah kewajipan yang ditentukan oleh akal yang sihat, bukan semata-mata oleh syarak. Misalnya, akal menetapkan bahawa Allah wajib bersifat dengan wujud, ilmu, dan kuasa. Mustahil pula Allah bersifat dengan kebodohan atau kelemahan. Akal yang waras dapat memahami ini meskipun tanpa nas syarak. Namun, Islam tetap memandu akal dengan wahyu supaya tidak tersesat ke arah falsafah yang menyeleweng. Dengan kata lain, wajib ‘aqliy ialah penegasan akal tentang perkara yang tidak mungkin berlaku sebaliknya, contohnya mustahil alam ini ada tanpa pencipta, maka wajiblah Allah wujud.

... (Maka) wajib yang pertama itu alamatnya datang lafaz على kemudiannya: Bahagian ini memberi panduan bahasa untuk mengenali wajib syar‘ie. Dalam teks Arab klasik, apabila perkataan wajib digunakan bersama huruf ‘ala (على), ia biasanya merujuk kepada kewajipan syar‘ie. Contohnya dalam firman Allah “كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ (Al-Baqarah:183)” (diwajibkan atas kamu berpuasa). Di sini, penggunaan ‘ala menunjukkan kewajipan yang ditetapkan atas mukallaf, bukan sekadar kewajipan akal. Maka, para pelajar ilmu tauhid diajar untuk mengenali tanda ini supaya tidak tersalah faham antara wajib syar‘ie dan wajib ‘aqliy ketika membaca kitab lama.

... (Dan) wajib yang kedua alamatnya datang lafaz lam (ل) atau lafaz في pada makna lam (ل): Ungkapan ini menjelaskan tanda atau alamat yang digunakan oleh ulama untuk mengenali wajib ‘aqliy. Wajib ‘aqliy ialah sesuatu yang akal menetapkan ia mesti ada atau mustahil tiada. Dalam ilmu tauhid, terdapat kaedah bahasa tertentu yang digunakan untuk membezakan istilah wajib. Salah satu alamatnya ialah apabila perkataan “wajib” hadir bersama huruf lam (ل) atau huruf fi (في) yang berfungsi dengan makna lam. Maksudnya, jika kita melihat sesuatu sifat yang disandarkan kepada Allah menggunakan lam, maka itu adalah petanda ia termasuk dalam kategori wajib akal, bukan wajib syarak. Contohnya, jika disebut “wajib lillah al-wujud”, maka ia bermaksud kewujudan Allah adalah suatu yang mesti ada menurut akal. Di sini lam berfungsi sebagai huruf jar yang menandakan ketetapan hak Allah, bukan kewajipan amali yang dikenakan ke atas hamba.

Lebih mendalam, penggunaan huruf lam (ل) atau fi (في) dengan makna lam bukanlah sekadar gaya bahasa, tetapi ia membawa makna penegasan akal. Huruf lam digunakan untuk menunjukkan kepunyaan atau ketetapan sesuatu bagi Allah. Contohnya, “وُجُوبُ الوُجُودِ للهِ” bermaksud kewujudan itu pasti dan tetap bagi Allah. Begitu juga jika lafaz في digunakan dengan makna lam, ia juga menunjukkan hakikat ketetapan. Contoh klasik ialah ungkapan: “العِلمُ في اللهِ واجبٌ” yang maknanya sama dengan “العِلمُ للهِ واجبٌ”. Di sini في tidak bermaksud “di dalam”, tetapi ia mengambil makna lam, iaitu menetapkan bahawa ilmu itu adalah milik Allah secara mutlak dan mustahil terpisah daripada-Nya. Kaedah ini penting kerana ia membantu pelajar membezakan antara wajib akal yang membicarakan hakikat zat dan sifat Allah dengan wajib syarak yang merujuk kepada perintah agama ke atas manusia.a ada ia merujuk kepada kewajipan amali mukallaf atau penetapan akal terhadap sifat Allah.

... (Ketahui) olehmu bahawa wajib syar'ie itu pada hak mukallaf: Pernyataan ini menegaskan bahawa wajib syar‘ie selalu berhubung dengan mukallaf. Ertinya, segala perintah syarak yang berbentuk wajib ditujukan kepada manusia mukallaf, bukan kepada Allah. Contoh jelas ialah kewajipan solat, puasa, zakat, dan lain-lain. Semua itu adalah taklifan daripada Allah untuk hamba-Nya. Maka, kewajipan syar‘ie merupakan garis panduan yang mengikat manusia dalam kehidupan sehariannya supaya mereka tunduk patuh kepada perintah Allah dan mencapai kebahagiaan dunia serta akhirat.

... dan wajib 'aqliy itu pada hak Allah Ta'ala: Sebaliknya, wajib ‘aqliy disandarkan kepada Allah SWT. Ia bermaksud akal menetapkan bahawa Allah mesti memiliki sifat kesempurnaan, seperti wujud, ilmu, qudrat, dan hayat. Mustahil Allah bersifat dengan lawan-lawannya, seperti tiada, jahil, lemah, atau mati. Wajib ‘aqliy bukan bermakna Allah dibebani kewajipan, tetapi akal menetapkan bahawa inilah hakikat bagi zat-Nya. Jadi, istilah “wajib bagi Allah” bukan kewajipan yang dipaksakan, tetapi hakikat yang akal tidak boleh menafikan.

... Dan terkadang dikatanya pada mukallaf itu wajib 'aqliy, seperti Nabi yang mursal dan Anbiya' seperti yang lagi akan datang bicaranya. Insya' Allah: Pada asasnya, istilah wajib ‘aqliy memang sering dikaitkan dengan sifat-sifat Allah Ta‘ala seperti wujud, qidam, baqa’, qudrat, dan sebagainya. Akal menetapkan bahawa sifat ini wajib ada pada Allah dan mustahil tiada, maka dinamakan ia wajib akal. Namun, ulama ilmu kalam menggunakan istilah yang sama dalam konteks kenabian, bukan untuk menyamakan nabi dengan Allah, tetapi untuk menegaskan kewajipan dari sudut akal terhadap sifat-sifat yang mesti ada pada para rasul. Contohnya, akal menetapkan bahawa seorang rasul mesti bersifat benar (siddiq), amanah, tabligh, dan fatanah, serta mustahil berdusta, khianat, menyembunyikan wahyu atau bodoh. Jika akal menerima seorang rasul itu boleh berdusta, maka rosaklah tujuan pengutusan kerana manusia tidak dapat lagi mempercayai risalah yang dibawanya. Oleh itu, istilah wajib akal turut dipakai bagi para nabi dalam bentuk iltizam akal, bukan ibadah syarak.

Kaitan pernyataan di atas dengan mukallaf adalah kerana secara asal, semua manusia yang baligh, berakal, dan menerima seruan agama disebut mukallaf. Nabi dan rasul juga termasuk dalam kategori mukallaf kerana mereka manusia yang dipertanggungjawabkan syariat seperti solat, puasa, zakat, haji dan sebagainya. Namun, kedudukan mereka lebih tinggi kerana selain sebagai mukallaf, mereka juga menjadi penyampai wahyu. Justeru, apabila ulama menyebut wajib akal bagi para nabi, ia tidak bermaksud kewajipan akal yang umum sebagaimana kita mengenal Allah, tetapi lebih khusus iaitu akal menetapkan syarat mutlak bagi kerasulan. Jadi, penggunaan istilah wajib akal pada mukallaf di sini merujuk kepada golongan istimewa daripada mukallaf iaitu para nabi dan rasul, kerana tanpa sifat-sifat tersebut, konsep kerasulan tidak akan diterima oleh akal yang sejahtera.

Maka, memang sah dari segi istilah bahawa para nabi dan rasul itu termasuk dalam lingkungan mukallaf, malah mereka mukallaf yang paling sempurna dalam menunaikan syariat Allah. Perbezaannya, manusia biasa sebagai mukallaf hanya terikat dengan wajib syar‘ie iaitu kewajipan ibadah dan perintah hukum. Sedangkan para nabi, selain terikat dengan syariat, akal juga menetapkan mereka mesti bersifat dengan empat sifat utama dan terhindar daripada sifat tercela. Di sinilah timbul istilah “wajib akal bagi mukallaf”, iaitu khusus pada nabi dan rasul. Hal ini bukan bercanggah, kerana wajib akal di sini tidak sama dengan wajib akal pada sifat Allah, tetapi suatu bentuk ketetapan akal yang memastikan kerasulan dapat diterima logik dan tidak tertolak. Dengan kata lain, jika seorang nabi bersifat khianat atau berdusta, akal tidak lagi boleh menerima kerasulan itu, lalu runtuhlah dasar agama.

Sesungguhnya apabila kita meneliti dengan lebih mendalam, jelas bahawa kemukallafan para nabi dan rasul mempunyai ciri-ciri yang tersendiri. Asasnya sama seperti manusia lain, iaitu syarat mukallaf ialah berakal dan baligh. Namun, pada diri para nabi dan rasul ditambahkan lagi keistimewaan besar iaitu mereka maksum, yakni terpelihara sepenuhnya daripada dosa kecil dan besar, sama ada sengaja mahupun tidak sengaja. Sifat maksum ini bukan sekadar menjaga peribadi mereka daripada noda, tetapi juga menjamin kesahihan wahyu dan kemurnian risalah yang dibawa. Maka, mukallaf bagi para nabi bukan hanya sekadar menunaikan ibadah peribadi seperti solat atau puasa, tetapi juga memikul amanah risalah tauhid Allah untuk disampaikan kepada umat. Dengan itu, mereka menjadi mukallaf yang paling sempurna, kerana mereka bukan sahaja tunduk kepada perintah syarak, bahkan seluruh hidup mereka diperuntukkan bagi memastikan risalah tauhid sampai dengan benar, jernih, dan tidak bercampur dengan kesalahan manusiawi.

... (Bermula) makna mukallaf itu iaitu orang yang 'aqil lagi baligh, samada laki-laki atau perempuan, merdeka atau hamba, orang atau khadam orang: Akhirnya, ungkapan ini memberi definisi siapakah mukallaf. Mukallaf ialah seseorang yang memiliki akal yang waras dan sudah baligh, tidak kira lelaki atau perempuan, merdeka atau hamba. Semua mereka dipertanggungjawabkan dengan hukum syarak, meskipun ada perincian dalam tanggungjawab sosial hamba berbanding orang merdeka. Namun dari segi ibadah, kedua-duanya sama. Dengan ini, jelaslah bahawa istilah mukallaf bersifat umum dan meliputi seluruh umat Islam yang mencapai tahap akal dan baligh. Mereka inilah yang dikenakan kewajipan syar‘ie serta dituntut mengenal wajib, mustahil, dan harus bagi Allah SWT.

(Faedah)

... Ini suatu faedah. (Bermula) baligh kanak-kanak itu dengan dua perkara. (Pertama) dengan bermimpinya kemudian daripada umurnya sembilan tahun: Ungkapan ini menjelaskan bahawa baligh seorang kanak-kanak lelaki dapat dikenali dengan dua tanda utama, dan tanda yang pertama ialah keluarnya air mani melalui mimpi syahwat atau yang disebut sebagai ihtilam. Namun, perkara ini tidak dikira sebagai tanda baligh sekiranya berlaku sebelum usia sembilan tahun. Maksudnya, jika seorang kanak-kanak lelaki berusia lapan tahun atau kurang bermimpi sehingga keluar mani, hal itu belum dianggap sebagai baligh kerana belum sampai umur yang diiktiraf oleh syarak. Dengan demikian, syarak menetapkan had umur minimum bagi tanda baligh melalui ihtilam, iaitu selepas usia sembilan tahun, menandakan dia sudah mula dipertanggungjawabkan dengan taklif agama.

Tanda baligh melalui ihtilam merupakan kaedah paling lazim yang ditetapkan syarak untuk menentukan masuknya seorang kanak-kanak ke alam taklif. Dalam ilmu fiqh, ihtilam merujuk kepada mimpi syahwat yang membawa kepada keluar air mani, sama ada disedari atau tidak, dan ia menunjukkan perubahan biologi dalam tubuh anak lelaki yang menandakan kedewasaan seksual. Syarak tidak hanya melihat kepada fenomena biologi semata-mata, tetapi meletakkan syarat umur sembilan tahun sebagai garis pemisah, kerana sebelum itu perkembangan tubuh belum matang untuk dianggap sebagai baligh. Hal ini juga menunjukkan bahawa syariat Islam menimbang antara faktor fizikal dan usia perkembangan manusia. Apabila seorang kanak-kanak mencapai tahap ini, kewajipan agama seperti solat, puasa, dan tanggungjawab syarak mula tertanggung atasnya secara penuh.

... (Dan kedua) dengan sampai umurnya lima belas tahun. Ini pada hak laki-laki: Potongan ini menjelaskan tanda kedua bagi seorang kanak-kanak lelaki dianggap baligh, iaitu apabila dia mencapai umur lima belas tahun menurut kiraan tahun hijriah, walaupun belum pernah mengalami mimpi basah atau ihtilam. Dalam keadaan ini, walaupun tubuhnya tidak menunjukkan tanda kedewasaan lain, syarak tetap menghukumkan dia sudah baligh. Dengan kata lain, umur lima belas tahun menjadi had muktamad yang menandakan seseorang lelaki tidak lagi dianggap kanak-kanak, tetapi sudah masuk alam remaja yang penuh tanggungjawab sebagai mukallaf. Maka, segala kewajipan agama seperti solat, puasa, zakat (jika mampu), serta larangan syarak wajib dipikul olehnya tanpa pengecualian.

Penetapan umur lima belas tahun ini menunjukkan kebijaksanaan syarak dalam mengharmonikan antara tanda biologi dan had usia tetap. Ada kalanya seorang lelaki belum mengalami ihtilam kerana faktor tubuh atau kesihatan, tetapi dari segi kematangan umur, dia tidak boleh kekal dalam status kanak-kanak selama-lamanya. Oleh sebab itu, Islam menetapkan umur lima belas tahun sebagai ukuran baligh yang terakhir, sekalipun belum ada tanda fizikal seperti ihtilam atau tumbuh bulu. Hal ini juga penting dalam undang-undang Islam, kerana menentukan umur baligh berkait rapat dengan hukum jenayah syariah, tanggungjawab ibadah, hak perkahwinan, dan kewajipan sosial. Ia sekaligus menegaskan bahawa Islam memberi garis panduan yang jelas agar tidak berlaku keraguan dalam menentukan bila seseorang lelaki itu benar-benar terikat dengan taklif agama.

... Dan dilebihkan pada hak perempuan dengan haid: Frasa ini merujuk kepada kelebihan hukum yang Allah SWT tetapkan berdasarkan rahmat dan belas kasihan-Nya terhadap fitrah manusia, bukannya peningkatan martabat mutlak perempuan melebihi lelaki. Kelebihan ini muncul kerana haid adalah tanda baligh bagi perempuan yang jelas dan nyata. Berbeza dengan lelaki, yang baligh melalui ihtilam atau mimpi keluar mani, proses itu berlaku secara sekejap dan kadang-kadang tidak disedari, walaupun ia tetap sah sebagai tanda baligh. Sebaliknya, haid bagi perempuan dapat dilihat dan dialami secara nyata semasa sedar, menandakan bahawa taklif syariat kepada mereka telah bermula dengan jelas. Dengan cara ini, perempuan dilebihkan bukan dari sudut martabat mutlak, tetapi dari sudut penentuan taklif syarak yang lebih jelas dan nyata berbanding lelaki, sekaligus menunjukkan hikmah Allah dalam menetapkan hukum berdasarkan perbezaan fitrah manusia.

Selain sebagai tanda baligh yang jelas, syariat Islam memberi kemudahan khusus kepada perempuan semasa haid sebagai manifestasi rahmat Allah SWT. Perempuan yang sedang haid tidak diwajibkan menunaikan solat atau puasa, dan meninggalkannya tidak mendatangkan dosa kerana ia termasuk rukhsah syarak, tetapi pahala ibadah yang tertinggal tidak secara automatik diberikan; mereka perlu mengganti puasa selepas haid. Lelaki tidak memiliki rukhsah seperti ini, kerana proses baligh mereka melalui ihtilam bersifat singkat dan tidak menimbulkan beban fizikal berpanjangan. Dengan adanya rukhsah semasa haid, perempuan dilebihkan dari sudut hukum dan ibadah, bukan kerana martabat mereka lebih tinggi, tetapi kerana syariat menyesuaikan tanggungjawab dengan kemampuan fizikal, rohani, dan emosi, menunjukkan hikmah dan kelembutan syariat Allah.

Kesimpulannya, kelebihan perempuan dengan haid terletak pada dua aspek utama yang sahih dan nyata. Pertama, dari sudut tanda baligh, haid memberikan kejelasan mutlak bahawa seorang perempuan telah mencapai baligh, sedangkan bagi lelaki, ihtilam berlaku sebentar dan kadang-kadang tidak disedari walaupun tetap sah. Kedua, dari sudut rukhsah ibadah, perempuan semasa haid diberikan kemudahan yang menyesuaikan kewajipan dengan kemampuan mereka, sambil tetap menekankan penggantian ibadah yang ditinggalkan, kerana syariat memastikan keadilan dan pahala tidak tergugat. Kedua-dua aspek ini menunjukkan kelebihan hukum yang diletakkan Allah bagi perempuan, bukan peningkatan martabat mutlak, tetapi sebagai tanda rahmat dan perhatian syariat.

... kemudian daripada umurnya sembilan tahun pula: Apabila seorang perempuan mencapai umur sembilan tahun hijriah dan selepas itu muncul tanda haid pertamanya, ia menjadi penentu baligh dari segi syariat Islam. Umur sembilan tahun dianggap sebagai ambang minimum kemungkinan baligh bagi perempuan, dan kedatangan haid menandakan bahawa tubuhnya telah mencapai kematangan fisiologi tertentu yang membolehkan dia menunaikan kewajipan syarak seperti solat dan puasa. Dari perspektif hukum, baligh bukan sekadar peralihan fizikal, tetapi juga merupakan peralihan tanggungjawab moral dan syariat. Maka, walaupun umur sembilan tahun masih muda, kemunculan haid berfungsi sebagai indikator jelas bahawa fitrah perempuan telah siap menerima amanah mukallaf, dan hak-hak serta kewajipan syariat mula terikat. Dalam konteks pendidikan agama, pengajaran tentang baligh bagi kanak-kanak perempuan menjadi penting supaya mereka memahami tanggungjawab yang akan datang seiring perubahan jasmani dan rohani mereka.

Selain itu, kedatangan haid selepas umur sembilan tahun membolehkan ibu bapa dan pendidik menasihati anak perempuan dengan lebih jelas tentang perubahan yang dialaminya. Kesedaran tentang baligh membantu remaja memahami kepentingan menjaga diri, menunaikan ibadah, serta menyesuaikan tingkah laku dengan kehendak syarak. Ia juga menandakan permulaan proses pembelajaran hukum-hukum khusus wanita, seperti hukum haid, nifas, dan istihadhah. Oleh itu, umur sembilan tahun dengan haid adalah titik kritikal, di mana kanak-kanak perempuan mula dikenali secara rasmi dalam syariat sebagai mukallaf, yang membawa implikasi serius terhadap tanggungjawab individu, pendidikan agama, dan kesedaran diri.

Sekiranya seorang perempuan belum mencapai umur sembilan tahun atau belum keluar haid, dia masih belum dianggap baligh dari sudut syariat. Namun, syariat menetapkan bahawa baligh secara automatik tetap berlaku apabila seseorang perempuan mencapai umur lima belas tahun hijriah, walaupun haidnya belum muncul. Batas usia lima belas tahun ini berfungsi sebagai ambang maksimum yang memastikan setiap individu mukallaf mendapat hak dan kewajipan syariat. Dengan kata lain, umur lima belas tahun adalah penanda wajib baligh bagi perempuan yang tidak mengalami haid awal, supaya tidak timbul kekeliruan dalam penerapan hukum, seperti solat, puasa, dan kewajipan lain yang terikat pada baligh. Konsep ini menunjukkan hikmah syariat dalam menyeimbangkan faktor fisiologi dengan tanggungjawab moral.

Selain itu, had umur lima belas tahun memberi ruang bagi sistem pendidikan dan bimbingan rohani untuk menyiapkan remaja menghadapi tanggungjawab syariat secara progresif. Walaupun haid belum berlaku, tubuh dan akal remaja dianggap cukup matang untuk menunaikan kewajipan sebagai mukallaf. Ia juga memastikan bahawa setiap perempuan yang mencapai umur ini tidak terlepas daripada tuntutan syariat walaupun faktor fisiologi belum sempurna. Sistem ini menunjukkan keadilan dan kemudahan Allah dalam syariat, kerana setiap individu dijamin tidak terlepas daripada tanggungjawab ibadah. Dengan mekanisme umur maksimum ini, syariat menegaskan bahawa baligh bukan semata-mata soal fizikal, tetapi juga soal amanah dan kesedaran moral yang mesti diterima setiap mukallaf.

Terdapat keadaan apabila kanak-kanak perempuan mengalami pendarahan sebelum mencapai umur sembilan tahun. Dalam konteks syariat, darah yang keluar sebelum umur ini tidak dikira sebagai haid sah, walaupun secara fizikal warnanya menyerupai haid. Syariat menetapkan umur sembilan tahun sebagai batas minimum haid sah, kerana baligh bagi perempuan hanya diiktiraf apabila haid berlaku selepas umur tersebut. Oleh itu, pendarahan sebelum sembilan tahun dianggap sebagai darah penyakit atau istihadhah awal, bukan tanda baligh, dan tidak menimbulkan kewajipan ibadah yang berkaitan dengan haid seperti solat, puasa, atau menutup aurat dengan cara khusus bagi perempuan baligh. Syariat menetapkan garis panduan ini untuk memastikan tanggungjawab ibadah tidak dibebankan kepada kanak-kanak yang belum matang secara fizikal dan mental, sekaligus membezakan fenomena fisiologi semata-mata dengan tanda syariat yang sah.

Fenomena ini juga menuntut perhatian ibu bapa dan pendidik agar mereka memahami perbezaan antara haid sah dan pendarahan pramatang. Bimbingan perlu diberikan secara lembut dan penuh hikmah supaya kanak-kanak tidak keliru tentang perubahan jasmani mereka. Syariat menunjukkan kebijaksanaan dalam menetapkan umur minimum, menekankan bahawa baligh hanya berlaku apabila tanda fizikal bersesuaian dengan batas umur syarak, bukan sekadar munculnya darah. Dengan cara ini, tanggungjawab mukallaf mula mengikat secara adil dan bertahap, selaras dengan kematangan jasmani, mental, dan rohani kanak-kanak.

... (Dan wajib) bagi wali kanak-kanak mengajar anaknya barang yang wajib bagi Zat Allah Ta'ala dan yang mustahil dan yang harus: Potongan ini menegaskan tanggungjawab besar seorang wali terhadap anak yang berada di bawah jagaannya. Wali di sini bermaksud ibu bapa atau penjaga yang sah, yang memikul amanah untuk mendidik anak-anak mereka mengenai ilmu asas akidah. Perkara yang paling utama ialah mengenalkan anak kepada sifat-sifat Allah Ta‘ala, iaitu sifat-sifat yang wajib bagi-Nya, sifat-sifat yang mustahil bagi-Nya, dan sifat-sifat yang harus bagi-Nya. Wali tidak boleh hanya menjaga anak dari segi makan, minum, pakaian, dan perlindungan, tetapi wajib juga memastikan anaknya mengenal Allah dengan pengetahuan yang sahih. Hal ini kerana aqidah adalah asas utama dalam agama, dan tanpa asas ini segala amal tidak akan diterima di sisi Allah.

Kewajipan mendidik anak dalam perkara akidah merupakan asas yang membezakan pendidikan Islam daripada pendidikan lain. Anak sejak kecil perlu dipupuk untuk mengenal Allah dengan kaedah yang sesuai dengan usia mereka, misalnya melalui penjelasan mudah tentang sifat Allah yang Maha Kuasa, Maha Mengetahui, dan tidak serupa dengan makhluk. Apabila mereka semakin membesar, wali wajib mengajarkan secara lebih mendalam tentang sifat wajib seperti wujud, qidam, baqa’, mukhalafatu lil hawadith, serta sifat mustahil seperti fana’, jahil, lemah, atau serupa dengan makhluk. Begitu juga sifat harus Allah, iaitu Allah boleh melakukan sesuatu atau meninggalkannya tanpa terikat kepada sesiapa. Pendidikan ini bertujuan memastikan aqidah anak-anak tertanam kukuh sebelum mereka mencapai usia baligh, kerana apabila mereka sudah mukallaf, tanggungjawab itu akan dipikul oleh diri mereka sendiri. Inilah amanah besar yang akan dipersoalkan di hadapan Allah kelak jika wali mengabaikannya.

... Dan demikian lagi wajib atas suami mengajar isterinya, dan makhdum mengajar khadamnya, dan penghulu mengajar hambanya: Potongan ini menjelaskan bahawa tanggungjawab mengajar perkara asas agama tidak terbatas hanya kepada wali terhadap anak, tetapi meluas kepada setiap hubungan yang mempunyai ikatan hak dan tanggungjawab. Seorang suami wajib mengajar isterinya tentang perkara yang diwajibkan oleh agama, seorang majikan (makhdum) wajib mengajar khadamnya, dan seorang penghulu atau pemimpin wajib mengajar hambanya. Maksudnya, setiap pihak yang berada dalam kedudukan kepimpinan atau keutamaan dalam sesebuah hubungan sosial wajib memastikan orang yang di bawah tanggungannya mengenal Allah dan memahami asas akidah. Dengan itu, ilmu agama tidak boleh hanya dianggap urusan peribadi, tetapi suatu kewajipan sosial yang perlu dipikul secara kolektif agar seluruh masyarakat tidak jahil terhadap asas tauhid.

Kewajipan ini menzahirkan betapa Islam menekankan pendidikan akidah secara berlapis dalam masyarakat. Suami tidak boleh membiarkan isterinya hidup dalam kejahilan agama, kerana keluarga adalah institusi teras yang melahirkan generasi beriman. Begitu juga, majikan terhadap khadam atau pekerja, dan penghulu terhadap hambanya, semuanya wajib memastikan pihak bawahan mereka mendapat tunjuk ajar yang betul tentang Allah. Hal ini menunjukkan Islam tidak memisahkan antara urusan dunia dan akhirat, serta tidak membiarkan seseorang hanya menjaga kepentingan diri tanpa peduli keadaan orang lain. Dengan mengajar akidah, maka masyarakat terjamin dari kerosakan pegangan yang boleh membawa kepada kesesatan. Lebih jauh lagi, kewajipan ini juga menegaskan bahawa kepimpinan dalam Islam bukanlah hak istimewa semata-mata, tetapi amanah berat yang akan dipersoalkan di hadapan Allah jika lalai. Maka, pendidikan tauhid mesti menjadi asas dalam setiap hubungan sosial.

(Syahdan)

... Kata ulama Islam: haram belajar ilmu Usuluddin pada orang yang tiada mahir ilmunya: Pernyataan ulama bahawa “haram belajar ilmu Usuluddin pada orang yang tiada mahir ilmunya” menekankan kepentingan asas pengetahuan sebelum seseorang memasuki bidang yang sangat mendalam dan kompleks. Ilmu Usuluddin, yang membincangkan prinsip-prinsip pokok agama, tauhid, dan asas-asas akidah, memerlukan kefahaman mendalam tentang syariat, akal, dan logik, serta kemampuan menilai keterangan dalil. Belajar Usuluddin tanpa persiapan boleh menimbulkan kekeliruan, salah faham, dan penyelewengan akidah. Dalam konteks ini, “haram” bukan semata-mata hukum syar’ie yang membawa dosa, tetapi peringatan agar seseorang tidak terburu-buru menelaah ilmu yang berat sebelum menguasai asas-asas agama yang lebih mudah difahami, seperti rukun iman, rukun solat, dan tauhid asas. Ulama menekankan bahawa pembelajaran mestilah berperingkat, berpandukan guru yang berilmu, agar ilmu yang diperoleh benar-benar bermanfaat, tidak menjerumuskan kepada kekeliruan, dan menjamin keselamatan akidah serta hati daripada tergelincir ke dalam syak atau kekufuran.

Perincian pernyataan ini boleh difahami melalui dua sudut: pertamanya, dari segi kesiapan pelajar; kedua, dari segi hakikat ilmu Usuluddin itu sendiri. Dari segi kesiapan, pelajar mesti mempunyai asas yang kukuh dalam ilmu syarak, memahami dalil al-Qur’an dan Sunnah, serta mahir membaca dan menafsirkan teks agama. Tanpa asas ini, pelajar mudah tersasar, salah mentafsir dalil, dan terjerumus ke dalam pemikiran yang bercanggah dengan prinsip Ahl al-Sunnah. Dari sudut hakikat, ilmu Usuluddin menuntut kecerdikan dalam menganalisis hujah, memahami perbezaan mazhab, dan menilai dalil dengan tepat. Ilmu ini bukan sekadar fakta, tetapi merupakan kerangka falsafah dan akidah yang membimbing manusia dalam memahami Allah, ciptaan-Nya, dan hubungan antara kewajipan syarak dan prinsip ketuhanan. Oleh itu, larangan ini adalah langkah preventif daripada menimbulkan kerosakan akidah, memastikan setiap pembelajaran dilakukan dengan kesedaran, disiplin, dan bimbingan yang betul agar ilmu yang diperoleh menjadi petunjuk dan bukan penyebab kekeliruan.

Bagi seseorang yang belum mahir dalam ilmu agama, langkah pertama ialah menekankan penguasaan asas syariat dan tauhid. Ilmu asas ini merangkumi pemahaman terhadap rukun iman, iaitu keyakinan kepada Allah, malaikat, kitab-kitab-Nya, rasul-rasul, hari akhirat, dan qada’ serta qadar, yang membentuk fondasi utama akidah. Selain itu, pelajar perlu menguasai rukun solat dan ibadah praktikal lain seperti puasa, zakat, dan haji agar mampu menjalankan perintah Allah dengan tepat. Pada tahap ini, kefahaman masih bersifat praktikal dan jelas, tanpa perlu menganalisis dalil atau perbahasan falsafah yang kompleks. Penguasaan bahasa Arab asas juga penting untuk memahami doa dan ayat al-Qur’an secara literal. Tujuannya, agar pelajar mampu membaca, memahami, dan melaksanakan syariat dengan betul, sambil menghindari kekeliruan atau salah tafsir. Tanpa asas yang kukuh, usaha menelaah ilmu lanjutan seperti Usuluddin berisiko menimbulkan salah faham dan kesilapan akidah.

Setelah asas syariat dan tauhid dikuasai, pelajar boleh bersedia untuk menelaah Usuluddin, yang membincangkan prinsip-prinsip pokok agama, akidah, dan hubungan antara kewajipan syarak dengan hakikat ketuhanan. Pada tahap ini, pelajar mesti mempunyai kemahiran menilai dalil, kefahaman logik dan akal, serta keupayaan menganalisis hujah dengan tepat. Ilmu Usuluddin bukan sekadar menghafal fakta, tetapi membimbing manusia memahami Allah, sifat-sifat-Nya, dan hikmah ciptaan-Nya, termasuk memahami perbezaan mazhab dan hujah teologi. Tanpa persiapan ini, pelajar mudah tersasar, terkeliru, dan bahkan terjerumus ke dalam salah faham akidah. Oleh itu, pendekatan berperingkat adalah penting: bermula dengan asas praktikal, kemudian bahasa dan logik, akhirnya ilmu falsafah dan prinsip Usuluddin. Kaedah ini memastikan ilmu diperoleh secara mantap, bermanfaat, dan menjamin keselamatan aqidah serta kesedaran spiritual pelajar.

... dan tiada mengambil daripada gurunya: Potongan ini menekankan bahawa seseorang yang ingin menuntut ilmu Usuluddin wajib belajar daripada gurunya secara langsung atau dalam bentuk bimbingan yang sah, bukan secara bersendirian atau melalui pembacaan sendiri tanpa bimbingan yang tepat. Ulama menegaskan bahawa ilmu aqidah dan prinsip ketuhanan memerlukan sanad dan penyampaian yang betul agar makna-makna halus dan subtansi syar’i difahami dengan tepat. Jika seseorang tidak mengambil ilmu daripada gurunya, ia berisiko tersalah faham, memutarbelitkan makna, atau mencipta tafsiran sendiri yang tidak berlandaskan syarak. Hal ini kerana Usuluddin mengandungi konsep-konsep yang halus, seperti sifat Allah, tauhid, dan rukun iman, yang memerlukan pembimbing yang berilmu untuk menasihati, membetulkan, dan menjelaskan perkara-perkara yang sukar difahami. Tanpa guru, proses pembelajaran boleh menjadi tidak sah dan malah membahayakan akidah, kerana manusia mudah terpesong apabila berinteraksi dengan ilmu tinggi tanpa bimbingan yang betul.

... Maka adalah pada zaman sekarang ini beberapa daripada manusia yang mendakwai dirinya alim membangsakan orang awam: Potongan ini merujuk kepada fenomena di mana terdapat individu yang mendakwa diri mereka berilmu tinggi dalam bidang agama, tetapi hakikatnya mereka tidak mencukupi ilmu atau tidak belajar daripada guru yang sah. Mereka kerap tampil memberi nasihat, panduan, atau pengajaran kepada masyarakat awam yang kurang ilmu, sehingga mempengaruhi pegangan dan amalan mereka. Maksud “membangsakan orang awam” ialah menempatkan orang awam dalam keadaan terpengaruh, meniru, atau menerima pandangan yang salah sebagai kebenaran mutlak. Pernyataan ini memberi amaran bahawa dakwah tanpa asas ilmu yang sah adalah sangat berbahaya, kerana ia boleh menimbulkan fitnah terhadap akidah, kekeliruan dalam amalan ibadah, dan penyimpangan daripada prinsip-prinsip asas Islam. Hakikat ini menegaskan bahawa ilmu agama mesti disertai tanggungjawab dan kesedaran bahawa pengakuan alim sahaja tidak mencukupi untuk membimbing orang lain.

Secara lebih terperinci, fenomena ini menunjukkan bahawa penyampaian ilmu tanpa penguasaan dalil yang sah atau tanpa bimbingan guru yang benar boleh menyesatkan orang awam secara langsung. Orang awam yang kurang ilmu mudah menerima segala yang disampaikan sebagai kebenaran, sedangkan individu yang mendakwa alim itu mungkin tersilap dalam memahami prinsip agama. Keadaan ini bukan sahaja menjejaskan akidah, tetapi juga boleh menimbulkan kekeliruan dalam ibadah, akhlak, dan pengamalan syariat sehari-hari. Maka, tanggungjawab seorang yang mendakwa alim adalah besar: bukan sekadar memberi nasihat, tetapi memastikan ilmu yang disampaikan tepat, selamat, dan berlandaskan dalil. Niat baik sahaja tidak mencukupi; penguasaan ilmu, kesedaran terhadap batas kemampuan diri, dan kefahaman dalil adalah syarat utama untuk memastikan dakwah yang benar tidak menimbulkan fitnah atau penyimpangan dalam masyarakat.

... Maka sebesar-besar fitnah. Wallahu A'lamu Bittaufiq: Potongan ini menekankan bahawa mendakwa alim tanpa memiliki ilmu yang sebenar, dan seterusnya membimbing atau mempengaruhi orang awam, termasuk di antara sebesar-besar fitnah. Fitnah di sini bukan sekadar kesalahan kecil atau salah faham biasa, tetapi merujuk kepada bahaya besar terhadap akidah, pegangan, dan amalan umat. Perbuatan ini boleh menyebabkan orang awam tersesat, menerima ajaran yang salah, atau menganggap sesuatu yang batil sebagai kebenaran mutlak. Frasa “Wallahu A'lamu Bittaufiq” menegaskan bahawa pengetahuan sebenar dan petunjuk dalam menilai perkara ini hanya datang daripada Allah, dan setiap manusia bergantung kepada taufiq-Nya untuk memahami dan mengelakkan fitnah. Maksud utama potongan ini adalah amaran bahawa kesalahan dalam dakwah dan penyampaian ilmu agama bukan perkara remeh, bahkan boleh menjejaskan iman ramai, menjadikan fitnah itu sangat besar dan merisaukan.

Secara lebih terperinci, fitnah yang dimaksudkan bukan sahaja melibatkan kesalahan individu yang mendakwa alim, tetapi juga kesan domino terhadap masyarakat. Orang awam yang kurang ilmu mudah terpengaruh, meniru ajaran yang salah, dan menganggapnya sahih, sehingga penyimpangan akidah, salah amalan ibadah, dan kekeliruan prinsip agama menjadi berleluasa. Perbuatan ini menunjukkan bahawa dakwah tanpa ilmu sebenar atau tanpa pengesahan dalil adalah berbahaya, kerana ia menimbulkan kesan kolektif yang besar, bukan sekadar kesalahan peribadi. Amaran ini mengingatkan bahawa seorang yang mengaku alim wajib memiliki ilmu yang sah, memahami batas kemampuan sendiri, dan menyampaikan pengajaran dengan tepat agar fitnah besar ini dapat dielakkan. Kesedaran bahawa taufiq dan hidayah Allah adalah penentu keselamatan dalam dakwah menekankan tanggungjawab serius setiap pendakwah terhadap umat.

HAKIKAT MAKRIFAT

... (Bermula) hakikat makrifat yang dituntut atas tiap-tiap mukallaf iaitu: ...

الْجَزْمُ الْمُوَافِقُ لِمَا عِنْدَ اللهِ عَنْ دَلِيْلٍ.

Maksudnya, setiap mukallaf dituntut memiliki jazam atau keyakinan yang mantap, tegas, dan tidak bergoyang terhadap sesuatu perkara yang bersesuaian dengan hakikat dan ilmu yang berada di sisi Allah, serta berlandaskan dalil yang sahih. Jazam di sini menunjukkan keyakinan mutlak tanpa keraguan, muafakat sepenuhnya dengan kebenaran Allah. Makrifat bukan sekadar mengetahui sesuatu secara zahir atau mengikuti pendapat orang lain, tetapi menuntut keselarasan penuh antara pegangan individu dengan hakikat yang ditetapkan Allah melalui dalil. Dengan kata lain, seseorang dikatakan mencapai makrifat apabila ia memiliki pegangan yang stabil, berasaskan dalil, dan bersesuaian dengan apa yang berada di sisi Allah, bukan sekadar mengikuti persepsi, prasangka, atau ikutan orang lain tanpa bukti. Hakikat ini menekankan bahawa setiap mukallaf bertanggungjawab menegakkan pegangan yang benar, kerana makrifat yang sebenar hanya wujud apabila jazam individu selaras dengan ilmu dan kehendak Allah, menjadikan pegangan itu bebas daripada syak, zhan, atau waham, serta selamat daripada kesalahan dan kekeliruan dalam memahami hakikat ketuhanan.

... Ertinya: Pegangan yang tiada berubah, lagi muafakat bagi barang yang pada Allah daripada dalil: Potongan ini menekankan bahawa hakikat makrifat yang dituntut bagi setiap mukallaf ialah memiliki pegangan yang tiada berubah terhadap sesuatu perkara yang disepakati dengan apa yang berada di sisi Allah, berdasarkan dalil yang sahih. Maksudnya, seorang mukallaf tidak cukup sekadar mengetahui atau mengikut sesuatu secara luaran, tetapi mesti memiliki keyakinan yang teguh, mantap, dan konsisten, yang bersesuaian dengan kebenaran Allah. Pegangan ini mesti selaras dengan dalil yang jelas dan tidak bergantung kepada prasangka, syak, atau pendapat manusia semata-mata. Dengan kata lain, makrifat memerlukan kesepaduan antara keyakinan batin yang mantap dan kepatuhan zahir terhadap dalil syarak, menjadikan pegangan itu stabil, tidak berubah-ubah, dan selamat daripada kekeliruan. Pernyataan ini menegaskan bahawa makrifat bukan sekadar pengetahuan zahir atau pengikut tradisi, tetapi menuntut kepastian dan kesesuaian dengan hakikat ketuhanan yang sebenar.

Secara lebih terperinci, pegangan yang tiada berubah menunjukkan bahawa mukallaf mesti memiliki jazam—keyakinan mutlak yang tidak goyah—terhadap kebenaran yang ditetapkan Allah melalui dalil. Pegangan ini bukan semata-mata bersandar kepada taqlid atau kata orang lain, tetapi mesti berasaskan dalil yang sahih dan sesuai dengan ilmu Allah. Muafakat terhadap apa yang ada pada Allah bermakna pegangan itu mesti selaras dengan hakikat yang berada di sisi-Nya, bukan persepsi, anggapan, atau pandangan subjektif manusia. Tanpa kesepakatan dalil dan jazam, pegangan dianggap lemah, tidak menepati makrifat, dan lebih menyerupai jahiliah atau taqlid kosong. Oleh itu, syariat menekankan bahawa mukallaf wajib meneguhkan keyakinan dengan dalil yang jelas dan memantapkan pegangan batin supaya tidak terjerumus ke dalam syak, zhan, atau waham, menjadikan hakikat makrifat itu benar-benar mantap dan selamat daripada kekeliruan.

... Dan keluar dengan الْجَزْمُ tiga perkara. (Pertama) syak. (Kedua) zhan. (Ketiga) waham: Potongan ini menjelaskan bahawa dalam konteks makrifat, apabila seseorang dikatakan jazam—yakni memiliki keyakinan yang mantap dan tidak berubah—maka dikecualikanlah kekeliruan atau ketidakpastian yang muncul boleh dikategorikan ke dalam tiga perkara utama: syak, zhan, dan waham. Syak merujuk kepada ketidakpastian yang timbul dalam hati ketika menilai kebenaran sesuatu perkara, di mana akal belum mencapai kepastian. Zhan pula ialah prasangka atau dugaan yang mungkin benar atau salah, tetapi tidak menimbulkan kepastian mutlak. Waham pula ialah keyakinan yang salah, berasaskan anggapan yang lemah atau penafsiran yang tidak tepat terhadap fakta atau dalil. Dengan kata lain, potongan ini menekankan bahawa segala bentuk ketidakpastian atau kekeliruan dalam pegangan iman dan pengetahuan tentang hakikat Allah boleh dikaji melalui tiga kategori ini. Pemahaman tentang syak, zhan, dan waham penting untuk menilai sejauh mana seseorang mukallaf mencapai jazam atau pegangan yang tiada berubah.

Secara lebih terperinci, ketiga-tiga kategori ini membantu membezakan tahap keteguhan keyakinan seorang mukallaf. Syak menandakan tahap keraguan yang boleh diperbaiki melalui penilaian dalil yang lebih mendalam; ia menandakan individu belum mencapai jazam, tetapi masih dalam proses meneguhkan keyakinan. Zhan pula menandakan dugaan atau tafsiran yang boleh mendekati kebenaran, tetapi tetap tidak memberi kepastian mutlak; pegangan ini boleh menjadi tepat atau salah, bergantung kepada penilaian dan dalil yang dikaji. Waham ialah tahap yang paling lemah, di mana individu memiliki anggapan atau keyakinan yang salah, menjauhkan dirinya daripada makrifat yang sebenar. Oleh itu, memahami perbezaan antara syak, zhan, dan waham adalah penting bagi mukallaf untuk mengenal pasti kelemahan pegangan iman, memperkukuh jazam, dan memastikan keyakinan yang dipegang selaras dengan hakikat Allah yang ditunjukkan melalui dalil.

... Telah lalu makna ketiga-tiganya. Dan hukum orang yang demikian itu kafir: Maksudnya di sini ialah bahawa jika seseorang memegang sesuatu yang tergolong dalam syak, zhan, atau waham dan menjadikannya sebagai asas keyakinannya tentang Allah atau hakikat ketuhanan, maka ia tergolong dalam kekufuran. Kekufuran di sini bukan sekadar menafikan Allah, tetapi termasuk juga dalam bentuk kesilapan besar dalam pegangan akidah yang menyamai penyelewengan dari kebenaran mutlak yang datang daripada Allah. Dengan kata lain, makrifat yang sebenar menuntut keteguhan dan ketepatan pegangan, dan mana-mana pegangan yang bercampur syak, zhan, atau waham, dianggap tidak sahih dan membahayakan kesempurnaan iman serta kelayakan seseorang untuk dikira mukmin sejati.

... Dan keluar dengan الْمُوَافِقُ لِمَا عِنْدَ اللهِ jazam yang tiada muafakat bagi barang yang pada Allah: Pernyataan di atas menekankan bahawa makrifat sejati kepada Allah adalah pegangan yang betul dan selaras sepenuhnya dengan apa yang diketahui dan ditetapkan oleh Allah. Jazam atau keyakinan seseorang dianggap makrifat hanya apabila ia “muafakat” atau bersesuaian dengan hakikat yang terdapat pada Allah. Sekiranya pegangan seseorang tidak selari dengan dalil-dalil syarak yang sahih, maka jazam itu bukanlah makrifat, malah ia tergolong dalam jahil atau kesilapan. Ini menunjukkan bahawa makrifat bukan sekadar percaya atau yakin secara peribadi, tetapi memerlukan keselarasan antara keyakinan individu dengan kebenaran yang ditentukan oleh Allah. Makrifat menuntut pegangan yang bebas daripada prasangka, syak, atau anggapan semata-mata, kerana kebenaran hakiki hanya terdapat pada Allah. Oleh itu, seseorang yang berpegang pada sesuatu yang bercanggah dengan dalil syarak tidak dikira memahami hakikat secara benar.

Secara lebih terperinci, maksud jazam yang “muafakat dengan apa yang ada pada Allah” ialah pegangan individu itu mesti seiring dengan kebenaran yang diwahyukan melalui al-Qur’an, sunnah, dan dalil syarak lain yang sahih. Jazam yang tidak seiring ini boleh disebabkan oleh prasangka, zhan yang salah, atau interpretasi peribadi tanpa rujukan dalil yang jelas. Dalam konteks makrifat, keselarasan ini bersifat mutlak—bukan hanya sebahagian, tetapi total. Seseorang yang mempunyai jazam yang bercanggah dengan dalil Allah akan tersasar daripada hakikat, walaupun ia mungkin yakin dengan pegangan tersebut. Hal ini menegaskan bahawa ilmu syar’ie, kefahaman yang sahih, dan pembersihan niat adalah asas kepada makrifat yang sebenar. Dengan kata lain, makrifat menuntut kejujuran rohani dan akal yang bersih, serta keyakinan yang berpunca daripada dalil, bukan daripada anggapan sendiri atau pendapat semata-mata.

... Maka bahawasanya tiada dinamai makrifat. Hanya sanya dinamai jahil: Pernyataan ini menekankan bahawa makrifat atau pengetahuan sejati tentang Allah tidak boleh diperoleh melalui keyakinan semata-mata tanpa sandaran dalil yang sahih. Apabila seseorang mempunyai jazam atau pegangan yang tidak bersumber daripada wahyu atau dalil yang telah ditetapkan oleh Allah, keyakinan itu tidak boleh dikira sebagai makrifat. Sebaliknya, ia dikategorikan sebagai jahil, iaitu kejahilan dalam ertikata hakikat ilmu, kerana individu tersebut tidak mengetahui realiti dan hakikat Allah secara benar. Keyakinan yang tidak berpandukan dalil sahih akan membawa seseorang kepada kesilapan, prasangka, dan penyelewengan dalam memahami hakikat ketuhanan. Dengan kata lain, makrifat menuntut pegangan yang kukuh, benar, dan selaras dengan wahyu Allah, dan segala pegangan yang bercanggah dengan dalil syarak hanyalah menimbulkan kekeliruan dan jauh daripada kebenaran sejati.

Secara terperinci, maksud “tidak dinamai makrifat, hanya dinamai jahil” ialah bahawa pegangan individu mestilah berasaskan dalil yang jelas dan bukti yang kukuh. Jazam atau keyakinan tanpa rujukan dalil tidak boleh dianggap sebagai ilmu, kerana ia gagal menunjukkan kebenaran hakiki yang diiktiraf oleh Allah. Hal ini termasuk keyakinan yang dibentuk melalui prasangka, pengalaman peribadi tanpa dalil, atau interpretasi semata-mata. Makrifat memerlukan keselarasan total antara pegangan individu dengan kebenaran Allah yang tersurat dalam al-Qur’an, sunnah, dan dalil syarak yang sahih. Tanpa dalil, pegangan itu adalah kejahilan kerana individu itu tidak benar-benar memahami realiti ketuhanan, dan ia hanya membawa kekeliruan dan penyimpangan. Oleh itu, jalan kepada makrifat adalah melalui ilmu yang sahih, pemahaman yang bersih daripada syak, dan pegangan yang disokong dalil yang jelas, bukan semata-mata kepercayaan atau anggapan sendiri.

... seperti jazam Nasara Tuhan itu tiga: Frasa ini merujuk kepada pegangan orang Nasrani bahawa Tuhan terdiri daripada tiga hakikat, iaitu konsep triniti yang mereka yakini. Perkataan “jazam” di sini membawa maksud pegangan atau keyakinan yang dianggap pasti dan mantap oleh mereka sendiri. Namun, keyakinan ini tidak bersesuaian dengan ketetapan Allah dan tidak mempunyai muafakat dengan realiti tauhid yang sebenar. Dalam konteks ayat Al-Qur’an, pegangan yang salah ini tidak boleh dinamai sebagai makrifat, kerana makrifat sebenar menuntut kesesuaian dengan kehendak dan dalil Allah. Frasa ini menegaskan bahawa walaupun mereka yakin dengan pegangan triniti itu, ia tetap pegangan yang batil dan tidak benar dari sisi Ilahi, dan oleh itu termasuk dalam kategori jahil atau kejahilan dalam memahami Tuhan. Dengan kata lain, mereka menganggap sesuatu sebagai pasti, tetapi sebenarnya bertentangan dengan realiti yang hakiki menurut ilmu dan wahyu Allah.

Perincian lanjut menunjukkan bahawa jazam orang Nasrani yang menganggap Tuhan itu tiga menjadi contoh pegangan yang salah dalam perspektif tauhid. Jazam mereka, walaupun dianggap mantap dan pasti, tidak bersesuaian dengan ketetapan Allah yang menegaskan bahawa Tuhan itu Maha Esa, sebagaimana firman Allah dalam Surah Al-Maidah ayat 73: “Sesungguhnya telah kafirlah orang-orang yang mengatakan: Sesungguhnya Allah ialah salah seorang dari tiga (Tuhan). Padahal tiada Tuhan melainkan Allah Yang Maha Esa.” Pegangan yang tiada muafakat dengan Allah ini menunjukkan bahawa ilmu mereka tidak bersumber dari kebenaran Ilahi dan tidak layak dinamai makrifat. Dari sudut metafizik dan rohani, pegangan seperti ini menyalahi prinsip wujud, ilmu, dan hayat yang hakiki, kerana ia membelokkan persepsi tentang hakikat Tuhan. Dengan memahami ketiga-tiga asas ini, seseorang mukallaf dapat menilai mana jazam yang sahih dan mana yang batil, meneguhkan pegangan yang selaras dengan Allah, dan menjauhkan diri daripada kejahilan yang berpunca daripada pegangan yang menyalahi hakikat tauhid.

... Ertinya jauhar bersusun daripada tiga asal. Pertama Wujud. Kedua Ilmu. Ketiga Hayat: Frasa ini merujuk kepada pegangan orang Nasrani yang menggabungkan ketiga-tiga unsur asas jauhar — Wujud, Ilmu, dan Hayat — ke dalam satu konsep ketuhanan triniti mereka. Menurut mereka, Wujud dikaitkan dengan Allah sebagai Tuhan yang ada; Ilmu dikaitkan dengan Anak (Jesus) sebagai perwujudan kesedaran atau pengetahuan ilahi; dan Hayat dikaitkan dengan Roh Kudus sebagai tenaga atau kehidupan yang memberi daya gerak dan fungsi kepada wujud. Frasa ini menunjukkan bahawa mereka cuba menjelaskan hakikat realiti melalui tiga entiti yang dianggap saling melengkapi, seolah-olah membentuk satu kesatuan yang sempurna. Dari perspektif mereka, setiap unsur jauhar mempunyai peranan tertentu: Wujud sebagai realiti Tuhan, Ilmu sebagai pengenalan atau manifestasi, dan Hayat sebagai tenaga yang menggerakkan dan menyempurnakan kewujudan tersebut.

Perincian lebih mendalam menunjukkan bahawa konsep triniti ini sebenarnya menyalahi prinsip hakikat tauhid dalam Islam, kerana mereka cuba memisahkan satu hakikat Tuhan kepada tiga entiti berasingan. Dalam sudut metafizik, jauhar — yang terdiri daripada Wujud, Ilmu, dan Hayat — seharusnya dilihat sebagai satu kesatuan yang tidak terpisahkan dalam konteks realiti Ilahi, bukannya dibahagikan kepada tiga entiti. Pegangan Nasrani ini, walaupun berusaha menjelaskan hubungan antara realiti, kesedaran, dan tenaga, tetap tidak bersesuaian dengan ketetapan Allah yang Maha Esa. Wujud yang hanya dikaitkan dengan Allah, Ilmu dengan Anak, dan Hayat dengan Roh Kudus menjadikan konsep mereka pecah belah dan menyimpang daripada makrifat yang sebenar. Konsep ini menggambarkan bahawa walaupun manusia cuba menstrukturkan hakikat dengan logik tersendiri, tanpa keselarasan dengan prinsip ketuhanan yang sebenar, ia tetap menjadi pegangan batil, bukannya hakikat sejati atau makrifat.

... Yang dibangsakan daripada tiga ini pada mereka itu dengan Bapa dan Anak dan Ruh Al-Qudus: Frasa ini merujuk kepada pegangan dalam ajaran Kristian yang menekankan bahawa tiga entiti — Bapa, Anak, dan Roh Kudus — dianggap sebagai wujud Tuhan yang tersendiri. Dalam kerangka pemikiran mereka, ketiga-tiga entiti ini diibaratkan daripada sudut jauhar: Wujud sebagai realiti Tuhan, Ilmu sebagai Anak, dan Hayat sebagai Roh Kudus. Frasa ini menunjukkan bagaimana mereka cuba memahami hakikat ketuhanan melalui pemisahan tiga entiti, seolah-olah masing-masing mempunyai peranan tersendiri dalam menyusun kesempurnaan Tuhan. Namun, daripada sudut tauhid Islam, pemahaman ini dianggap tidak tepat, kerana ia membahagikan hakikat Tuhan yang sepatutnya Maha Esa kepada tiga entiti yang berasingan. Dengan kata lain, jazam mereka yang menganggap Tuhan tiga bukanlah pegangan yang benar-benar sesuai dengan hakikat Ilahi.

Perincian lanjut menjelaskan bahawa pemisahan tiga entiti ini menunjukkan kekeliruan dalam memahami hakikat ketuhanan. Dalam ajaran Islam, Tuhan adalah satu, tidak berpecah, dan setiap aspek wujud, ilmu, dan hayat tertumpu pada-Nya secara mutlak. Jazam atau pegangan yang bercanggah dengan dalil Allah, seperti menganggap Bapa, Anak, dan Roh Kudus sebagai Tuhan berasingan tetapi bersatu, adalah jahil dan batil, kerana ia menyimpang daripada tauhid yang sebenar. Dari perspektif metafizik, wujud, ilmu, dan hayat tidak boleh dipisahkan atau diagihkan kepada entiti berbeza untuk membentuk ketuhanan; kesatuan hakikat Tuhan mesti difahami secara tunggal dan mutlak. Dengan memahami hal ini, seorang mukallaf dapat membezakan antara pegangan yang sahih dan pegangan yang batil, meneguhkan kefahaman tauhid, serta mengelakkan kekeliruan yang timbul daripada pemisahan entiti ketuhanan seperti yang dianut oleh ajaran Kristian ini.

... Dan seperti jazam Majusiy dengan bahawa Tuhan itu dua. Satu nur, kedua zulumat: Pernyataan ini membawa maksud bahawa golongan Majusi mempunyai pegangan akidah yang tetap, tegas, dan tidak berubah, iaitu mereka meyakini ketuhanan terbahagi kepada dua unsur utama. Keyakinan ini tidak lahir daripada sangkaan atau andaian semata-mata, tetapi dianggap sebagai kepercayaan mutlak yang menjadi asas pegangan mereka. Dengan menyebut “satu nur, kedua zulumat”, pernyataan ini menunjukkan bahawa kepercayaan mereka bukan hanya melihat alam sebagai gabungan kebaikan dan keburukan, tetapi lebih daripada itu, mereka menisbahkan dua sifat tersebut kepada hakikat ketuhanan. Dalam erti kata lain, mereka menetapkan bahawa kewujudan Tuhan tidak satu, melainkan dua yang saling bertentangan, iaitu cahaya dan kegelapan. Pegangan ini menjadi inti faham Majusi yang membezakannya daripada ajaran tauhid.

... Maka nur itu Tuhan yang kebajikan, dan zulumat itu Tuhan kejahatan: Pernyataan ini memperlihatkan lagi inti faham dualisme dalam ajaran Majusi, iaitu pembahagian Tuhan kepada dua peranan yang berlawanan. Nur, iaitu cahaya, ditakrifkan sebagai sumber segala kebaikan, kehidupan, kesuburan, dan rahmat, manakala zulumat, iaitu kegelapan, dianggap sebagai punca segala keburukan, kerosakan, kezaliman, dan bala. Dengan membahagikan Tuhan kepada dua sifat ini, faham Majusi seolah-olah meletakkan dua kuasa mutlak yang saling bertarung dalam mengatur alam. Pandangan sebegini secara asas menafikan kesempurnaan keesaan Tuhan, kerana ia memberi gambaran bahawa wujud dua entiti azali yang sama kuat tetapi berlawanan. Sedangkan, hakikat tauhid Islam menegaskan bahawa Allah sahaja Tuhan Yang Maha Esa, dan segala kebaikan serta keburukan tetap berada di bawah tadbir hikmah-Nya, bukan lahir daripada dua kuasa yang saling berlawanan.

... Dan keluar dengan عَنْ دَلِيْلٍ jazam yang muafakat bagi barang yang pada Allah tiada daripada dalil: Pernyataan ini menekankan bahawa sesuatu keyakinan atau jazam tidak dianggap sah atau bernilai jika ia tidak berlandaskan dalil. Walaupun keyakinan itu kelihatan seolah-olah selaras dengan kebenaran yang ada di sisi Allah, namun tanpa sandaran dalil ia tetap tergolong dalam kategori yang tertolak. Hal ini kerana sifat makrifat yang sebenar mesti dibina di atas asas bukti yang jelas, sama ada dalil naqli daripada wahyu atau dalil ‘aqli yang sahih. Frasa ini menggambarkan perbezaan halus antara pegangan yang berasas dan pegangan yang hanya berupa ikutan atau persangkaan semata-mata. Ia juga memberi isyarat bahawa keserasian dengan kebenaran tidak mencukupi untuk dikira sebagai makrifat sekiranya ia tidak lahir daripada jalan dalil yang benar, kerana hakikat makrifat menuntut hujah yang sahih, bukan semata-mata persetujuan zahir.

... Maka bahawasanya dinamai taqlid, dan tiada dinamai makrifat: Maksudnya ialah apabila seseorang mengikuti pegangan atau keyakinan tanpa dalil, maka ia dinamakan taqlid. Taqlid adalah menerima atau mengikut kata orang lain, tanpa ada pengesahan dalil sendiri. Dalam konteks makrifat, ini tidak boleh dianggap makrifat, kerana makrifat memerlukan keyakinan yang berasaskan dalil dan bukti yang sahih. Seseorang yang hanya meniru pegangan orang lain tetap berada dalam keadaan jahil, walaupun ia mungkin dianggap mukmin dari sudut pengakuan zahir. Taqlid menandakan ketidakmampuan seseorang untuk memahami atau menilai dalil secara langsung.

... Bermula makna taqlid itu iaitu bahawa mengikut akan yang lain pada katanya dan iktiqadnya: Maksudnya ialah taqlid adalah keadaan di mana seseorang menerima kata-kata dan keyakinan orang lain tanpa meneliti atau menilai sendiri melalui dalil. Individu yang taqlid mengikuti pegangan ulama atau orang lain, tanpa bukti yang jelas dari Al-Qur’an, Sunnah, atau akal yang sah, tidak dapat mencapai makrifat sejati. Taqlid boleh membawa kepada kesalahan jika pegangan yang dituruti tidak benar. Maka, walaupun taqlid mungkin memberi kesan positif dari segi pemeliharaan aqidah, ia tetap bukan makrifat kerana tidak bersumber daripada dalil yang jelas dan tidak menunjukkan jazam individu sendiri terhadap kebenaran.

... Maka ikut ini sunyi daripada dalil: Maksudnya ialah pengikut taqlid tidak mempunyai sandaran dalil sendiri dan hanya mengikut sahaja. Sunyi daripada dalil menunjukkan ketidakupayaan seseorang untuk membuktikan keyakinannya melalui bukti yang sahih. Ini menjadikan pegangan taqlid sebagai pegangan yang lemah dan terdedah kepada kesalahan. Dalam konteks makrifat, seseorang yang sunyi daripada dalil tidak boleh dianggap sebagai mukmin dengan makrifat, tetapi ia tetap mukmin zahir jika pengakuan dan perbuatan luarnya betul. Namun dari sudut hakikat, ia belum mencapai makrifat kerana jazam yang tidak bersumber daripada dalil.

... Dan bahawasanya bersalah-salahan ulama pada iman orang yang taqlid, sanya telah lalu bahawa yang muktamad itu mukmin: Pernyataan ini menunjukkan wujudnya perbahasan panjang dalam kalangan ulama mengenai status keimanan seseorang yang hanya berpegang kepada taqlid, iaitu menerima akidah semata-mata kerana ikut orang lain tanpa dalil sendiri. Ada ulama yang berpandangan bahawa iman orang yang bertaqlid tidak sah kerana tidak berasaskan dalil yang jelas, sedangkan syarat makrifat menuntut dalil. Namun terdapat juga ulama yang berpandangan iman taqlid masih diterima kerana asas pengakuan terhadap Allah dan rasul tetap ada walaupun tanpa hujah. Perselisihan ini telah dibahaskan dalam bab sebelumnya, dan natijah yang dipilih sebagai muktamad ialah bahawa orang yang bertaqlid tetap dihukum sebagai mukmin. Maka, meskipun ia tidak mencapai darjat makrifat yang sempurna, zahir imannya tetap diiktiraf dalam hukum syarak.

... Kemudian bersalah-salahan pula adakah 'asiy atau tiada?: Maksudnya ialah apabila mukallaf mengikuti taqlid, persoalan timbul sama ada ia tergolong sebagai 'asiy, iaitu orang yang bermaksiat kepada Allah dengan sengaja, atau tidak. Jawapan kepada persoalan ini bergantung kepada kemampuan individu itu sendiri untuk memahami dalil. Jika dia mampu menilai dalil tetapi memilih untuk tidak menuruti atau menentang syarak, maka ia termasuk kategori 'asiy. Namun, jika dia tidak mampu menilai dalil kerana kekurangan ilmu, maka kekurangannya tidak menjadikannya 'asiy. Maka, hukum terhadap taqlid yang tidak bersandarkan dalil ini berbeza-beza bergantung pada kapasiti mukallaf dalam memahami dan menegakkan dalil yang sebenar.

... Dan muktamad jikalau belajar ia kuasa pada mendirikan dalil, maka iaitu mukmin 'asiy: Maksudnya ialah jika seseorang telah mempelajari ilmu yang cukup untuk dapat menilai dan mendirikan dalil sendiri, tetapi tetap mengikut taqlid tanpa sebab yang sah, maka ia dianggap mukmin tetapi termasuk dalam kategori 'asiy. ‘Asiy di sini bukan bermaksud kufur, tetapi bermakna menyalahi hakikat penguasaan ilmu yang diperoleh. Dengan kata lain, kemampuan untuk menilai dalil membawa tanggungjawab; jika tanggungjawab ini diabaikan dengan sengaja, ia menunjukkan kekurangan ketaatan meskipun pengakuan iman zahir tetap ada. Ini menekankan bahawa makrifat dan tanggungjawab ilmiah berkait rapat dalam menentukan status seseorang mukallaf.

... Dan jikalau belajar ia tiada kuasa pada mendirikan dalil, maka iaitu mukmin tiada 'asiy: Maksudnya ialah bagi seseorang yang masih belajar atau belum mampu menilai dalil sendiri, mengikuti taqlid bukanlah satu kesalahan atau 'asiy. Ia tetap mukmin kerana dia belum berupaya membuat penilaian ilmiah dan hanya mengikut pegangan orang yang lebih berilmu. Ini menekankan prinsip keadilan dalam syariat, bahawa tanggungjawab individu dalam menegakkan dalil terikat dengan kemampuannya. Oleh itu, taqlid dalam keadaan ini dianggap wajar dan tidak menjejaskan keimanan zahir, walaupun hakikat makrifat sebenar masih belum dicapai.

... Bermula dalil yang dituntut daripada mukallaf iaitu dalil jumaliy. Dan iaitu lemah daripada menetapkan dia dan lemah daripada menghuraikan syubhatnya: Maksudnya ialah syariat menuntut setiap mukallaf untuk mempunyai dalil asas, iaitu dalil jumaliy yang ringkas tetapi mencukupi untuk mengesahkan pegangan dan pengakuan iman. Dalil jumaliy ini tidak semestinya terperinci, tetapi cukup untuk membuktikan bahawa individu tersebut mengetahui kewujudan Allah dan menerima hakikat ketuhanan. Dalam konteks makrifat, dalil jumaliy merupakan asas yang mesti dipenuhi sebelum seseorang dapat menilai dalil yang lebih kompleks. Tanpa dalil jumaliy, seseorang hanya berada dalam keadaan taqlid yang kosong dan tidak mencapai tahap pegangan yang sahih.

... Dan sekurang-kurang dalil jumaliy itu iaitu apabila ditanyai orang baginya adakah engkau iktiqad bahawa Allah Ta'ala itu maujud? Maka berkata ia Allah maujud: Pernyataan ini menjelaskan bahawa dalil jumaliy yang paling asas dalam akidah ialah pengakuan terhadap kewujudan Allah Ta‘ala. Walaupun seseorang tidak dapat menghuraikan dalil yang terperinci atau memberi hujah yang mendalam, memadai baginya untuk menzahirkan keyakinan dengan ucapan bahawa Allah itu wujud. Inilah bentuk dalil paling ringkas yang menunjukkan adanya asas iman dalam hati seorang mukallaf. Frasa ini juga menegaskan bahawa ukuran iman bukan semestinya bergantung kepada keluasan ilmu atau kemampuan berdebat, tetapi bermula dengan pengakuan sederhana yang tulus. Walaupun pengakuan ini belum mencapai darjat makrifat hakiki, ia tetap menjadi asas sahnya iman kerana ia menunjukkan penerimaan terhadap kebenaran yang paling utama, iaitu wujud Allah yang Esa.

... Dan ditanyai baginya, maka apa dalil engkau Allah Ta'ala maujud? Maka jawabnya sekalian makhluk ini: Maksudnya ialah apabila ditanya tentang dalil kewujudan Allah, jawapan yang biasa diberikan oleh seseorang yang hanya menguasai dalil jumaliy adalah merujuk kepada ciptaan Allah. Semua makhluk yang wujud menjadi bukti kewujudan-Nya. Dalam konteks syariat dan makrifat, ini menunjukkan bahawa walaupun jawapan itu ringkas, ia menegaskan pengiktirafan asas terhadap hakikat Allah. Dalil ciptaan makhluk sebagai bukti kewujudan Tuhan adalah kaedah paling asas tetapi mencukupi untuk menegaskan pegangan iman yang muktamad bagi mereka yang masih dalam tahap taqlid atau pembelajaran awal.